Олунньу 17 күнүттэн улууска Саха өрөспүүбүлүкэтин ситэриилээх былааһын 2024 сыллаах үлэтин отчуота саҕаланна. Бөлөҕү правительство бэрэссэдээтэлин I солбуйааччы Дмитрий Садовников салайар. Отчуот улуус кииниттэн 80 км ыраах сытар Уолбут нэһилиэгиттэн саҕаланна.
Мунньах Россия, Саха сирин өрөгөй ырыаларынан саҕаланна. Ол кэнниттэн үөрүүлээх быһыыга-майгыга нэһилиэк бастыҥ үлэһит дьонугар республика салалтатын аатыттан махтал суруктары, грамоталары туттардылар.
Cаха Өрөспүүбүлүкэтин бырабыыталыстыбатын 2024 сыллаах үлэтин Дмитрий Дмитриевич сырдатта.
Салгыы ыйытыыларга, этиниилэргэ киирдилэр. Сылгы иитиитинэн дьарыктанар Владимир Малашкин Арктика олохтоохторугар тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктаныы тыын боппуруос буоларын бэлиэтээн туран, сылгы иитиитигэр көрсөр ыарахаттары аһаҕастык ыйда. Ол курдук, өртөөһүн көҥүллэммэтин, эбиэс аҕалыытыгар ыарахаттар баалларын, сылгы төбөтүгэр бу күҥҥэ көрүллэр 5 тыыһынча солк. көмө субсидия туохха да тиийбэтин эттэ. Кини Орто Халыма Өлөөкү Күөлүгэр сылгы төбөтүгэр көрүллэр көмө 16 тыһ. солк. тиийэрин холобурдаата. Хоту дойдуга олорор, түҥ тайҕа ортотугар сылгы иитэр дьоҥҥо кыһалҕа манан эрэ бүппэт: адьырҕа кыыллар, эһэ, бөрө сыллата улахан хоромньуну таһаараллар, бултаһар дьон көҥүл ылалларыгар — медицинскэй справка ыларга, лицензия болдьоҕо кылгас, адьырҕа кыыл уутуйан үөскээбит сиригэр бултуур ньыма хаарчахтаах, уматыгынан хааччынарга ыарахаттары көрсөллөр. Аны туран, тыа хаһаайыстыбата 60% айылҕа усулуобуйатыттан тутулуктааҕынан, сылгы иитиитигэр хоту дойду айылҕата соһуччу күчүмэҕэйдэри үөскэтэр. Онно эрдэттэн бэлэмнэнии үлэтин ыытар баҕатын үллэһиннэ. Бары өйдүүбүт 1996, 2016 сыллардаах халыҥ хаары. Ол кыстыкка Абый улууһугар сылгы сүөһү 90% охтубута. Чуолаан, Уолбут нэһилиэгэр 9 эрэ төбө тыыннаах хаалбыта. Владимир сабаҕалааһынынан, халыҥ хаар уоннуу сыл арыттаах хатыланар, онно эрдэттэн бэлэмнээх буолуоҕуҥ диэн аһаҕастык эттэ.
Аныгы олоххо сибээс, куйаар ситимин сайдыыта биир тутаах боппуруос. Бу боппуруоһу Владимир Малашкин эмиэ таарыйда уонна оптоволокно ситимэ киирэригэр бэйэтин көрүүтүн үллэһиннэ: «Уолбут нэһилиэгиттэн Муома Сасырыгар дылы быһалыы суол үктээн, Халыма суолугар киирэр айан хайысхата баара буоллар, олоҕу хас да өттүнэн чэпчэтиэ, сайдыы тэтимин түргэтэтиэ этэ». Манна даҕатан, суол хаачыстыбата мөлтөҕүн ыйда. Салгыы улууска чөл олох уонна дьон улуустан көһөн барыытын боппуруостара таарылыннылар. Владимир Владимирович ыйытыыларыгар правительство отчуоттуур бөлөҕүн чилиэннэрэ сиһилии хоруйдаатылар.
Тыа хаһаайыстыбатын министерствотын сүөһү иитиитин салааларын сайыннарыы департаменын салайааччытын солбуйааччыта Галина Николаевна Осипова эппиэттээтэ:
– 2016 с. халыҥ хаар хоту улуустарга, ол иһигэр Абый улууһугар, улахан хоромньуну таһаарбыта. Онно Саха өрөспүүбүлүкэтин Тыа хаһаайыстыбатын министерствота Мэҥэ-Хаҥалас, Амма, Чурапчы, Таатта улуустарыттан көмө диэн 216 сылгы төбөтүн ыыппытын бэлиэтээтэ. Ол сылгыттан сорох эрэ чааһа маннааҕы усулуобуйаҕа үөрэнэн олохсуйбута, ороскуот тахсыбытын бары билэбит. Быйылгыттан Тыа хаһаайыстыбатын министерствотыттан бэриллэр көмө харчыны муниципальнай тэриллиилэр бэйэлэрэ көрөн тыыраллар. Бу саҥа уларыйыынан улуус бэйэтэ көрөн быһаарыаҕа — баҕар сылгыга, ынах үүтүгэр, баҕар төбөҕө биэриэххэ сөп. Өлөөкү Күөлгэ субсидия туһунан. Халыма сылгыта туспа көрүҥ быһыытынан Россия таһымыгар «селекционное достижение» диэн судаарыстыбаннай бигэргэтиллибит туспа статустаах сылгы буолар. Ол иһин толору республика үбүлээһинигэр олорор, сыллааҕы үбүлээһинэ 44 мөл 600 тыһ. солк. Манна племенной үлэ, Халыма сылгытын боруодатын харыстыыр, үөскэтэр, тарҕатар тэрээһиннэр сыллата күүскэ ыытыллаллар, анал кэтэбиллээх үлэ.
Салгыы Галина Николаевна, племенник идэлээх киһи быһыытынан, киэн туттан туран, икки нэдиэлэ анараа өттүгэр биһиги сылгыбыт, Индигир өрүс сүнньүнэн сыллары уҥуордаан үөскээбит сыспай сиэллээхпит РосПлемреестргэ, эмиэ Өлөөкү-Күөл сылыгтын курдук, туспа «Индигирский тип» диэн көрүҥ быһыытынан «көмүскэммитин» иһитиннэрдэ. Кулун тутар ыйга бигэргэммит патены (докумуону) Россияттан күүтэллэрин сырдатта. Бу үөрүүлээх сонуну бары ытыс тыаһынан уруйдаатыбыт. Бу сылгыны чинчийэр үнүстүтүүт учуонайдарын хас эмэ сыллаах улахан үлэлэрин түмүгэ буоларын бэлиэтээтэ. Ол аата биһиги улууспут сылгытыгар кэнэҕэс эбии үбүлээһини кытта, сылгыбыт боруодатын харыстыырга, племенной үлэни күүстээхтик ыытарга сорук турарын эттэ.
Хаһаайыстыбалаах дьону барыларын долгутар өртөөһүҥҥэ тохтоото. Россия таһымыгар өртөөһүнү ыытыы бобуулааҕын бары билэбит, ону ол диэбэккэ, үлэһит дьон көрсөр ыарахаттарын учуоттаан, тыа хаһаайыстыбатын Министерствота үп-харчы көрөн, научнай-чинчийэр үлэни ыыппыт, ол курдук, ирбэт тоҥҥо өртөөһүн дьайыытын, почва микробиологическай састаабын чинчийэр үлэ ыытыллыбыт, үлэ салҕанар, аны икки сылынан Россия таһымыгар туруорсууну ыытыахпыт диэтэ.
Эбиэс боппуруоһугар. Сылгы илии сүөһүтэ буолбатах, айылҕаҕа сылдьан аһын бэйэтэ булунуохтаах, кэлиҥҥи сылларга биһиги сылгыларбытын дьиэтитэн эрэбит диэн селекция уонна племенник үлэһиттэр долгуйаллар. Салгыы тыа хаһаайыстыбатын оҥорон таһаарааччыларын отчуоттарынан 2023 сыл түмүгүнэн сылгыны иитии себестоимоһа ортотунан 60 тыһыынчаҕа тэҥнэспит, манна даҕатан эттэххэ, ынах сүөһү сыллааҕы себестоимоһа 307 тыһыынча. Быйыл сылгы төбөтүгэр көрүллэр 5 тыһыынчаҕа эбии үбү төһөнү биэрэри улууспут бэйэтэ быһаарарын тоһоҕолоон бэлиэтээтэ.
Салгыы «эппиэттиир эстафетнай биэтэккэ» Айылҕа харыстабылын миниистирин солбуйааччы Сафонов Лука Николаевич тахсан, адьырҕа кыылы бултуур быраабыланы санатта: «Урут лицензия бэриллиэҕиттэн 3 күн иһигэр бултуур болдьох билигин 3 ыйга дылы уһаабыта. Оттон бултуур ньыма, уруккутун курдук, саанан буолар».
«Дороги Арктики» генеральнай директора Чусовской Владимир Валерьевич ыйытыыларга хоруйдаата. Бастатан туран, Муома сиригэр дылы Эрэхтэнэн быһа суол оҥоруута кэккэ уустуктардааҕын ыйда. Оттон суол хаачыстыбата улахан уйуктаах (60 тонналаах) массыыналартан эмсэҕилиирин, ону төһө кыах-күүс баарынан туората сатыылларын эттэ. Владимир Валерьевич кэнники сылларга республика үрдүнэн, чуолаан Арктика улуустарыгар, суол оҥоруутун туһунан сиһилии кэпсээбититтэн элбэҕи биллибит.
Нэһилиэнньэни өрүү долгутар Интернет боппуруоһа турбутунан сибээстээн, салгыы хоруйу инновация, цифровой сайдыы миниистирин солбуйааччы Васильев Дмитрий Семенович биэрдэ. Улууспутугар сибээс сайдыытын историятын кылгастык сырдатаат, билиҥҥи сибээс эйгэтигэр үлэлиир коммерческай тэрилтэлэри кытта нэһилиэнньэ баҕатын, ирдэбилин тустаах салалта хайдах көмүскүүрүн кэпсээтэ. Ол чэрчитинэн «Устранение цифрового неравенства» федеральнай программа баар буолбут. Бу программа көмөтүнэн аҕыйах ахсааннаах нэһилиэнньэлээх пууннар Интернетинэн хааччыллыбыттар. Быйылгы куоластааһын түмүгүнэн 4G ситим Уолбукка киириэ диэн хоруйу истэн олохтоохтор уоскуйдулар.
ЖКХ сыһыаннаах боппуруостарга ГУП ЖКХ генеральнай директорын солбуйааччыта Соров Лев Кириллович эппиэттээтэ. Газоконденсатынан оттуллар Муома, Аллайыаха икки ардыгар сытар Абый улууһа тоҕо чоҕунан оттулларын быһаарда: нефть сыаната үрдүү турар, нефть бородууктатын өр кэмҥэ хаһаанан туруорар сирдэр хаачыстыбалара мөлтөх, уйуктара кыра, аныгы ирдэбилгэ эппиэттээбэт. Кэнники кэмҥэ нефтэн төттөрү чох оттукка көһүү элбээбит.
Доруобуйа харыстабылын Министерствотын иһинэн ресурснай киин директорын солбуйааччыта Скрябин Иван Валерьевич иһитиннэриитигэр 2028 с. Уолбукка балыыһа хапытаалынай өрөмүөнүн оннугар мобильнай балыыһа тутуллуон эттэ.
Тутуу миниистирин солбуйааччы Баланов Александр Александрович хаарбах дьиэттэн көһөрүү программата 2025 сылтан саҥалыы уларыйарын сырдатта.
Уолбут дьонун-сэргэтин уонунан сыл долгуппут Буор үрэххэ дылы суолу нэһилиэк депутаттарын бэрэссэдээтэлэ Хабарова Марфа Ивановна туруоруста. Бу суол От үрэхпит уута түһэриттэн тутулуктааҕын, суол сайыҥҥы өттүгэр улахан суолталааҕын быһаарда. Кэккэ сылларга ППМИ программанан бу суолу хас да сыл олохтоохтор туруорсалларын, программа балаһыанньатынан ол хааччахтанарын эттэ. Боппуруоһу Дмитрий Дмитриевич боротокуолга киллэрдэ.
Ити курдук, киэһэ 7 чаастан 10 чааска диэри, 3 чаас устата, олохтоохтор долгутар, кыһалҕалаах боппуруостарын министерстволар, ведомстволар тустаах салайааччыларыттан ыйыталастылар, туруорустулар. Мунньах сэргэхтик, элбэх сытыы кыһалҕалаах боппуруостар таарыллыбыттарын Халыма-Индигир улуустарыгар талыллыбыт Ил Түмэн дьокутаата Евгений Михайлович Слепцов бэлиэтээтэ. Бэйэтэ «Полярные авиалинии» дириэктэрин солбуйааччы буоларынан сибээстээн, субсидиялаах авиабилет ахсаанын элбэтии соругун ылынна, олохтоохторго махтанна.
Түмүк тылы улуус баһылыга Новиков Владимир Вадимович эттэ. Таһаарыылаах, инники үлэҕэ соруктары ыйар мунньах буолбутун бэлиэтээтэ.
Салгыы Саха өрөспүүбүлүкэтин ситэриилээх былааһын 2024 сыллаах үлэтин отчуоттуур бөлөх чилиэннэрэ — министерстволар, ведомстволар тустаах салайааччылара, специалистара отчуот кэнниттэн Уолбут олохтоохторун тус ыйытыыларынан үлэлээтилэр (личный прием).
Ситэриилээх былаас миэстэтигэр кэлэн үлэтин туһунан олохтоох балыыһа фельдшерэ Дохунаев В.С. үөрүүтүн үллэһиннэ:
— Балыыһаны киирэн көрдүлэр. Хапытаалынай өрөмүөн ордук ночооттоох буолуоҕун сабаҕалаатылар, ол иһин 2028 сылга саҥа мобильнай балыыһа тутуллуутун бырайыакка киллэрэр буоллулар.
Владимир Малашкин:
— Маннык отчуоттуур мунньахтар олус наадалаахтар. Барыбыт үлэбит түмүгэ көстөр. Президеммит Владимир Владимирович Путин Арктика сайдыахтаах диэбитэ, оттон Россия бырабыытылыстыбатын бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Игорь Иванович Сечин Арктика биһиги кылааппыт, саппааспыт диэн турардаах. Биһиги Арктика олохтоохторо буолабыт. Онон манна сайдыы барыа диэн эрэнэбит.
Лариса Слепцова, Уолбут.