Ефимов Илья Николаевич — СР үтүөлээх тутааччыта, Абый улууһун Бочуоттаах олохтооҕо.
Суордаахха
Суордаах Титиригэр 10 оҕолоох Герой-Ийэ Матрена Ивановна уонна Николай Васильевич Ефимовтар 2 улаханнарын Костяны (1927 с), Ильяны (1928 с.) быысаһыннары төрөппүттэрэ. Ол кэннэ 4 кыргыттар – Лиза (1932 с), Дуня (1934 с.), Маша (1937 с.), Феня (1939 с.) кэннилэриттэн, сэрии сылларыгар, кыра уолаттар Толя — 1941, Алексей — 1942, Тима — 1944 уонна Леня — 1946 сс. кэлбиттэрэ.
Онон сэрии саҕаланыытыгар, улахан уолаттар 13-14-тээх, улахан дьон ахсааныгар киирэллэрэ. Ол да иһин буолуо, иккиэн бэрт номоҕон, дуоспуруннаах, эппиэтинэстээх оҕолор этилэр. Кыра эрдэхтэриттэн чугас булка сылдьаллара, сүөһүнү-аһы көрсөллөрө, кыраларын оҕолоһоллоро, дьонноругар көмөлөһөллөрө. Сүгэнэн олус үчүгэйдик, ыраастык тутталлара.
Улахан уол Костя үчүгэй мас ууһа, булчут этэ. 1958 с. Төҥүлүтээҕи бухгалтердар оскуолаларын бүтэрэн, сааһын тухары ол идэтинэн бэриниилээхтик үлэлээбитэ. Оттон Илья үөрэммэккэ хаалбыта.
Үлэтэ-сырыыта
1947 с. Дружина орто оскуолатын бүтэрбитэ. Үлэтин төрөөбүт нэһилиэгэр Суордаах начаалынай оскуолатыгар учууталынан саҕалаабыта.
1948-1964 сс. Комсомол Абыйдааҕы райкомун аппаратыгар, Абыйдааҕы райисполкомҥа социальнай хааччыйыы отделын сэбиэдиссэйинэн, райисполком сэкирэтээринэн, культура отделын сэбиэдиссэйинэн, райисполком солбуйар бэрэссэдээтэлинэн, ССКП Абый оройуоннааҕы комитетын бастакы секретарынан, «Абый» сопхуос рабочкомун бэрэссэдээтэлинэн үлэлээбитэ.
1964-1974 сс. Абыйдааҕы тутуу учаастагар начаалынньыктаабыта, 1974-1991 сс., бу сиртэн барыар дылы, Абыйга 1124 нүөмэрдээх КСМК салайбыта. Оройуон саҥа киинэ – Үрүҥ Хайа бөһүөлэгэ кини салайыытынан тутуллубута.
Түҥ тайҕаҕа — бөһүөлэги
Киһи-сүөһү сылдьыбат түҥ тайҕатыгар кэлэн куораттыы тииптээх бөһүөлэги тутуу киһи өйүгэр баппат хорсун быһыы. Бу сиринэн урут Халымаҕа барар айан суола ааһара уонна ханнык эрэ баай киһи уҥуоҕа харалла сытара диэн урукку суруйууларга ааҕабыт. Сайыныгар бадарааннаах сир бырдаҕын санааҥ, билиҥҥи курдук быыһанар эмп-том диэн билбэт кэмҥэ, кыһыныгар 50-60 кыраадыс тымныы бурҕайан турдаҕына дьон, инники ыра санааларын олоххо киллэрэн, бөһүөлэк туппуттара. Аҕыйах ахсааннаах техникалаах, билиҥҥи үйэҕэ киһи холоммот үнүстүрүмүөннээх, балаакканан олорон…
М. М. Слепцов аатынан оскуола музейыгар
Бу ыра санаа макетын билигин оскуолабыт музейыгар турар Илья Николаевичка анаммыт экспозицияҕа көрөбүт. Илья Николаевичка анаммыт муннугу, 1996 с. муус устар 12 күнүгэр, ПМК хонтуоратын көрүдүөрүгэр таһааран туруорбуттарын көрөн, Михаил Михайлович Слепцов саҥа музейыгар көһөрөн аҕалбыта. Ыһыллан эрэр тэрилтэ салайааччылара да, үлэһиттэрэ да ону утарсыбатахтара. Бу манна көстөрүнэн, Илья Николаевич туолбут ыра санаата, ол аата билиҥҥи бөһүөлэк, оранжевай өҥүнэн бэлиэтэммит. Оттон соччото үрүҥүнэн көрөн турар. Ол аата, Илья Николаевич баара буоллар, билиҥҥи Үрүҥ Хайа 2 төгүл улахан буолуохтааҕа хаалбыт. Онтон да улааппыт, сайдыбыт буолуохтааҕын саарбахтаабаппын. Бу экспозицияҕа кини суруммут блокноттара, ежедневниктара, мэтээллэрэ, удостоверениялара, дьиэ кэргэнин хаартыскалара хараллаллар. Ону кытта бүтэһик суолугар атаарыллыбыт хаартыскалардаах альбом, чертежтар, бырааһынньыктарга оҥорбут дакылааттара, отчуоттара, грамоталара бааллар. «Ко дню празднования Дня строителей» диэн паапкаҕа 1969-1990 сс. дакылааттар тиһиллибиттэр. Илья Николаевич аҥаардас бу паапката кини кичимин, мунньар-тиһэр идэлээҕин көрдөрөр.
«Белая Гора – славные традиции прошлого и будущие победы» диэн О.В. Неустроев дьаһалта баһылыга буолан олорор кэмигэр Үрүҥ Хайа 35 сааһын бэлиэтиир күнүн көрсө 500 экз. «Офсет»-ка бэчээттэммит, олус үчүгэй брошюра, Н.Н. Ребров «И. Н. Ефимов. Олоҕо, үлэтэ, ахтыылар», Н. Н. Петров «Не каждому дано так щедро жить – друзьям на память города дарить!» кинигэлэрэ бол5омтону тардаллар. Илья Николаевич 90 сааһыгар бэчээттэммит «Хотугу Кыым» хаһыат анал таһаарыыта (№74, 2018 с.), араас ыстатыйалар бу экспозицияны ситэрэн, киэргэтэн биэрэллэр.
Дьиэҕэ-уокка, булка-алтка
Илья Николавич күтүөтэ Марк Константинович Ушницкай, СР үөрэҕин туйгуна, спорт уонна үлэ бэтэрээнэ аҕа кыннын туһунан маннык ахтар: «Илья Николаевич Ефимов – мин аҕа кынным, Абый улууһун биир биллэр талааннаах салайааччыта, политик, хаһаайыстыбанньык, бэйэтин бириэмэтигэр анаан төрөөбүт киһи. Кини туһунан ахтыыны суруйар буоллахха, бастаан кини улахан кыыһын Ританы кытта билсибиппиттэн саҕалыам этэ.
Риталыын 1971 с. дьоллоох Дьокуускай куоракка мин доҕорум, кини дьүөгэтин сыбаайбаларыгар көрсөн, бэрт түргэнник бэйэ-бэйэбитин сөбүлэһэн, таптаһан ыал буоларга быһаарыммыппыт. Сыбаайбабыт иннинэ Рита аҕата үлэтинэн командировкаҕа кэлбитэ, онно бастаан билсибиппит. Орто саастаах, уһун уҥуохтаах, өрө анньыммыт баттахтаах, бэйэтин дьыалаларыгар ыксыы сылдьара, бириэмэтэ да аҕыйаҕа бэрт быһылаах этэ. Биһиги ыал буоларбытыгар сөбүлэҥин биэрэн, күнүн, ыйын болдьоспуттар этэ.
Ол курдук, ахсынньы 19 күнүгэр 1971 с. ыал буолан, Ефимовтар халыҥ аймахтарыгар күтүөт буолбутум. Кэргэним өссө да биир сыл үөрэнэр буолан, 1973 с. урукку оройуон киинигэр Дружинаҕа үлэлии кэлбиппит. Дьоммут Белай Гораҕа олорор этилэр, бастакы сылбытын Дружина орто оскуолатыгар, мин физкультура, Рита нуучча тылын учууталларынан ананан, Абый улууһугар үлэбитин саҕалаан, баччааҥҥа диэри этэҥҥэ үлэлээн-хамсаан кэллэхпит.
Дружинаҕа интернат биир хоһугар олорбуппут: Рита быраата Валера алтыс кылааска үөрэнэрэ, мин быраатым Петя – тохсус кылааска уонна биһиги улахан уолбутунаан Костялыын.
Бу кэмҥэ Белай Гора тутуутун саамай үгэнэ этэ. Набережнай уулуссаҕа аҕыс квартиралаах иккилии этээстээх дьиэлэр тутуллан, баһаарынай дьиэ, Аартык маҕаһыын, ПМК хонтуората, кыһыл муннуга уонна саамай быһаарыылаах, суолталаах тутуу – 360 миэстэлээх оскуола бүтэн эрэрэ. Бу саҥа бөһүөлэк тутуутун, хара тыаҕа бастакы бэлиэ маһын анньан, Илья Николаевич, биһиги аҕабыт, саҕалаабыта.
Сыл устатыгар биһиэхэ Дружинаҕа биирдэ-иккитэ эрэ кэлэ сылдьыбыта. Ол курдук, түүнү-күнү аахсыбакка үлэлиирэ, үлэтиттэн бириэмэ булбат курдуга. Биирдэ ыам ыйын бэһис чыыһылатын кэнниттэн ыксаан аҕай самосвал массыынанан кэлэн барбытын өйдүүбүн. Өлүү түбэлтэлээх, мин доҕорбун Бурхалей Васильевич Суздаловы кытта бастакы хоҥор хааспытын бултаан, үргээн, 18 доруоп суолун ааҕан, Илья Николаевичка омуннаан кэпсээн тоһуйдум. Киһим ис киирбэх эмиэ аахта, хас доруоп таппытын уонна эттэ: «Кырдьык, 18 доруоп суола уонна икки саппыкы суоллара», – диэн. Дьэ, оннук сытыы юмордаах, бэргэн тыллаах этэ.
1974 с. оскуола Белай Гораҕа тутуллан, биһиги ыал көһөн кэлэн, бастаан утаа квартира суох буолан, дьоммутугар олорбуппут. Ити кэмҥэ иккис оҕобут Ага биир саастааҕа, онон биир улахан ыал буолан олорбуппут. Мин булчут, балыксыт оскуолатын барбытым.
Илья Николаевич үлэҕэ, дьоҥҥо, айылҕаҕа сыһыана барыта биһиги олоҕу көрүүбүтүгэр бэриллибитэ. Үлэтигэр эрдэһитэ – сарсыарда 6 чааска туран, бары тутулла турар объектарын, матырыйаалларын кэрийэн, 8 чааска үлэтигэр баар буолара. Туох тиийбэтин, ханна көмө наадатын эрдэ билэ-көрө сылдьара. Прорабтара барытын билэрин улаханнык сөҕөллөр уонна саллаллар, убаастыыллар этэ. Үрдүк тутуу үөрэхтээх дьонтон боростуой орто үөрэхтээх салайааччыларыгар тиийэ. Ханнык да тутуу сметатын, быһа холоон, сыыспакка этэрин, мөккүһэн хат-хат ааҕан, хотторон тахсалларын кэпсиир этилэр. Бэрээдэги үлэлэригэр да, тус олохторугар да кытаанахтык ирдиирэ. Ол гынан баран, корпоративнай, общественнай бырааһынньыктары үчүгэйдик тэрийэн ыытааччы. Ордук «День строителя», ыһыах курдук спортивнай күрэхтэһиилэрдээх, ырыалаах-тойуктаах, үчүгэй үлэһиттэрин чиэстээһиннээх буолааччы. Художественнай самодеятельность көрүүлэригэр тэрилтэтэ куруук бастыыра.
Кэнники кэмнэргэ бэйэтэ соҕотоҕун да ыллааччы. Уоппуттаах салайааччы буолан, тэрилтэтин үлэһиттэрин түмэрэ. Ол курдук, бэйэтин кытта прораб уолаттары сааскы куска илдьэ сылдьыталыыр буолбута. Сааскы кус кини саамай сөбүлүүр, эрдэттэн бэлэмнэнэр дьарыга этэ. Сыл аайы куораттан 4-5 киһи – «наадалаах дьоннор» – кэлэн бултаан бараллара. Булка, балыкка эҥин араас бэлэмнээх дьон кэлэ сылдьыбыттара. Барыларын тэрийэн, көрдөрөн, үөрэтэн, сорох-сорохторун оҕолуу бүөбэйдээн, ас астааһыныттан, дурда, мончуук олордууларыттан, балаакка туруоруутуттан саҕалаан, барытыгар бэйэтэ сүүрэрэ, оҥороро. Тыынан устары сатыыра, мончууктарын түһэриигэ сирин табара, ону таһынан буулдьа да, доруоп да саатыгар ытарга тэҥнээҕэ суоҕа».
Төрөөбүт дойдутун сайдыытын, Абый улууһун ситиһиилэрин хааччыйбыт, бүтүн бөһүөлэги төрүттээбит киһибит аата үйэлэргэ ааттана туруо. Чаҕылхай, талааннаах киһибитинэн киэн тутта холобур оҥостуохха, оҕолорбутугар, ыччаттарбытыгар кэпсиэххэ.
Анастасия Сорокоумова, Сыаҥааннаах.