Салайар үлэ хаһан, хайдах саҕаламмыта
— Салайар үлэбин 2015 сыллаахха Ураһалаах диэн, Белай Гораттан өрүс уҥуор сытар нэһилиэктэн саҕалаабытым. Онно биир болдьоххо олорон, онтон Белай Гора бөһүөлэгэр эмиэ үлэлээн баран, бу улууска кэлэн баһылыктыы сылдьабын. Үлэ өттүнэн эттэххэ, бэйэҕит билэргит курдук, хоту улуус олоҕо-дьаһаҕа атын улуустартан арыый да атын соҕус. Көрүүбүт-истиибит, сайдыыбыт, дьон санаата олох атын. Куһаҕан диэн эппэппин, бэйэтин хаамыытынан барар. Ол хаамыытынан үлэлии-хамныы сылдьабыт.
Үлэм саамай улахан сыала — нэһилиэнньэ олоҕун сайдыытыгар, күннээҕи олоххо-дьаһахха чэпчэтиини оҥоруу уонна оҕолортон кырдьаҕаһыгар диэри барыларыгар күүс-көмө буолуу.
Бу кэнники кэмҥэ республикаҕа, государствобытыгар да, Аан дойдуга да буоллун уларыйыылар буола тураллар, онно биһиги сүрүн сыалбыт — нэһилиэнньэҕэ өйдөтүү үлэтин ыытыы. Нэһилиэнньэ бэйэтин санаатын дьиҥнээх түмсүүтүн көрдөрөрүн туһугар биһиги күүс-көмө буолуохпутун наада. Тоҕо диэтэххэ, олус ыарахан кэмҥэ олоробут. Маннык кэмнэр Аҕа дойду сэриитин кэнниттэн буола иликтэр. Кэнникинэн онтукабыт өссө сытыырхайан иһэр. Ол гынан баран, биһиги бары билэбит, Россия норуота түмсүүлээх, күүстээх санаалаах. Ол иһин атын государстволары кытта тэҥнээн, историяны да ааҕан көрдөххө, маннык кэмнэри элбэҕи ааспыппыт, кыайыы буолуоҕа диэн эрэнэбин.
Манна киһи олороругар табыгастаах буоларыгар доруобуйа харыстабыла, үөрэҕирии уонна спорт салааларыгар аныгы объектар баар буолуохтаахтар. Билигин оскуола тутуутун саҕалаатыбыт. Салгыы балыыһабыт бырайыагын 2025 сылга оҥотторуо этибит. Республика правительствота өйөөтөҕүнэ, бырайыага оҥоһулуннаҕына, балыыһа тутуутугар киирсиэхпит. Ол кэнниттэн спорт объегын тутуутугар ылсыахпыт. Үс объект баар буоллаҕына, дьон инникитин олороругар табыгастаах буолуо этэ. Саамай сүрүнэ диэн киһиэхэ доруобуйата, оҕотун үөрэҕин таһыма уонна бэйэтин этин-хаанын сайдыыта буоллаҕа. Ол баар буоллаҕына, дьон кэлэн салгыы олохсуйуо, үлэлиэ дии саныыбын.
Эдэр ыалларга көмө
Быйыл Арассыыйа үрдүнэн Дьиэ кэргэн сыла биллэриллибитин олус биһириибит. Бу сыл чэрчитинэн Абый улууһугар элбэх тэрээһиннэр буолан аастылар. Итинэн сиэттэрэн, бу сылга икки эдэр ыал киирсэннэр, биир ыал дьиэ ылынан олорор. Программа үбүлээһинэ диэн 30% республикаттан кэлэр, уоннааҕытын барытын оройуон бюджета уйунна. Ити элбэх оҕолоох эдэр ыалларга улахан көмө буолар.
Оҕо саас сыла
2024 сыл Саха сиригэр Оҕо саас сылынан биллэриллибит буолан, быйыл улуустан хас да ансамбль араас тэрээһиннэргэ кытынна. Дьокуускай куоракка эрэ буолбакка, Арассыыйа араас таһымнаах күрэхтэригэр баран кэллилэр. Манна Арктика сайдыытын министерствота тустаах көмөнү оҥордо.
Бу соторутааҕыта оҕолорбут Арассыыйатааҕы күрэхтэн улахан ситиһиилэрдээх үөрэн-көтөн кэллилэр.
Улууска спорт сайдыыта
Спорт чааһыгар быйыл элбэх үбү уктубут. Биһиэхэ Оҕо спордун оскуолата баар. Салайан олорор бэйэбит уолбут иитиллээччилэрин илдьэ сылдьан, сылы быһа элбэх сборга кытыннылар. Арассыыйа араас таһымнаах күрэхтэригэр, Кавказка ыйы быһа сборданан кэллилэр. Ити оҕоҕо сүҥкэн көмө буолар. Күн сарсын ити түмүгэ биллиэ суоҕа, ол гынан баран инникитин кэнчээри ыччаппыт үүнэн-сайдан тахсыа дии саныыбын.
Мас тардыһыытын туһунан этэр буоллахха, Муҥурдаах нэһилиэгэр күтүөт уолбут оҕолору иккис сылын дьарыктыыр. Нэһилиэгэр бэйэтэ араас тренажер оҥорор, онно дьарыктыыр. Биир кыыспыт быйыл 11-с кылааһы бүтэрэн, үөрэххэ киирэн, республикаҕа иккис миэстэлээх буолбута. Ити улахан көрдөрүү.
Онтон тустуубутун ылан көрдөххө, сэмэй көрдөрүүлэр бааллар, республика таһымнаах күрэхтэргэ араас ситиһиилэр кэлиэхтэрэ диэн эрэнэбит.
Билигин «Манчаары Оонньууларыгар» бэлэмнэнии үлэтэ бара турар, сүүмэрдиир турнирдар ыытыллаллар. Хоту олорорбут быһыытынан арыый да хааччыйыыбыт атын соҕус. Дьокуускайга чугас сытар улуустар курдук буолбатахпыт. Ол иһин ити энтузиастар күүстэринэн дьоҕурдаах оҕолор таҕыстыннар диэн үлэлии сатыыбыт. Кэлин таҕыстахтарына, көрдөрүүлэри ситистэхтэринэ улуустарын аатын ааттата сылдьыахтара дии саныыбын.
Сибээс, интернет сайдыыта
Федеральнай программанан аҕыйах ахсааннаах нэһилиэктэргэ сибээһи тупсарыыга күрэх биллэриллэр. Республикаҕа куоластааһынынан 14 нэһилиэк талыллар, быйыл онно 200 нэһилиэк кыттыбыта. Ол кыайыылаах 14 нэһилиэк иһигэр биһиги икки нэһилиэкпит киирбитэ: Муҥурдаах уонна Уолбут.
Икки сыллааҕыта программа бастаан Абый нэһилиэгэр киирбитэ. Сибээс киирэн олорор, усулуобуйа олус уларыйда. Оҕолорго да, улахан да дьоҥҥо үчүгэй. Сибээс ситимин сайдыыта олоххо барытыгар наадалаах.
Быйыл Ураһалаах уонна Майыар нэһилиэктэрэ холбоннулар. Кинилэр былырыын күрэххэ кыайбыттара. Билигин икки нэһилиэк хаалла. Бу сотору түмүк биллиэҕэ, оччоҕо кэлэр сылга федеральнай бюджеттан үбүлэнэн кэлэн оборудование аҕалан туруордахтарына, холбонуо диэн эрэнэбит.
Урутаан кэпсиир буоллахха, биһиэхэ биир улахан программа баар, оптоволокно киэнэ. Онно үлэлэһэ сылдьабыт. Күн бүгүн хайдах барара, ханан кэлэрэ быһаарылынна. Туох да уларыйбатаҕына, 2026-27 сылларга холбонуохтаахпыт. Ити холбонноҕуна, сайдыы өттүгэр хамсааһын тахсыаҕа. Оҕолор үөрэхтэрин бүтэрэн кэлиилэригэр эбэтэр атын специалистар кэлэн үлэлииллэригэр улахан көмө буолуо этэ.
Байыаннай дьайыы
2022 сыллаахха быстах мобилизация биллэриллибитигэр Абый улууһуттан итиэннэ атын да сирдэртэн биир дойдулаахтарбыт ыҥырыллыбыттара. Сэрии диэн сэрии, хомойуох иһин, өлүү-сүтүү, эчэйии даҕаны баар.
Билигин бары хайысханан көмө бара турар. Дьон санааларын холбоон, көмөлөрүн түмэннэр, нэһилиэктэртэн хаххалыыр сетка оҥорон ыытабыт. Быһа уолаттарга да аадырыстаан эбэтэр республиканскай штабка ыытабыт.
Майыар нэһилиэгэ балык астаан, «индигирка» оҥорон, уопсайа 80-тан тахса киилэни ыытта. Урбаанньыттарбыт эмиэ бу сезон кэмигэр туустаах, хаппыт балыгы хомуйан, уолаттарбытыгар ыыталлар. Дойдуларын астарын тутан, уолаттар төлөпүөнүнэн эрийэн махтаналлар.
Улууспутугар фондалаахпыт, ол фондаҕа тэрилтэлэр да, чааһынай да дьон харчы киллэрэннэр, байыастарга көмөлөһөбүт. Эчэйии ылан кэлбиттэргэ эмиэ тустаах көмө оҥоһуллар. Быһалыы тахсан бэйэлэригэр наадалаах тэриллэри көрдүүллэр: таҥас-сап, туттар тэрил. Онтукаларын ылан биэрэргэ күүс-көмө буолабыт.
Уопсайа 3 сыл устата, учуокка киирбитинэн, 11 мөлүйүөнтэн тахса солкуобайынан көмөлөстүбүт. Манна дьон бэйэтэ көмөлөспүтэ киирбэтэ. Уопсайынан этэр буоллахха, биһиги дьоммут олус түмсүүлээхтэр, инникитин даҕаны Кыайыы туһугар кылааттарын киллэрэ, көмөлөһө туруохтара дии саныыбын, эрэнэбин.
Кыайыы 80 сылын көрсө
Кэлэр 2025 сыл улахан үбүлүөйбүт буолаары турар. Улууска анал тэриллибит комиссиялаахпыт, ыам ыйыгар улахан тэрээһиннэр былааҥҥа бааллар.
Ветераннарбыт барахсаттар сылтан сыл аҕыйаан иһэллэр. Билигин сүрүннээн сэрии кэмин оҕолоро бааллар, тыыл ветераннара улууска биллэ аҕыйаатылар.
Аҕыйах ахсааннаах норуоттар
Улууспутугар Майыар национальнай нэһилиэгэ баар. История кэпсииринэн Майыарга олохтоох эбээн норуота олорбут сирэ. Сүрүннээн табаны тутан олорбуттар. Билигин оҕолоро, сиэннэрэ, хос сиэннэрэ бааллар. Кинилэр сокуон, көмө да өттүгэр көмүскэллээхтэр. Туһунан култууралаахтар, историялаахтар. Итини ытыгылаан, сайыннаран илдьэ сылдьар дьон бааллар, билигин оҕолоругар тиэрдэллэр.
Бу хайысханы биһиги күүскэ өйүүбүт. Сыалбыт — ситим быстан хаалбатын диэн.
Тыа хаһаайыстыбата, таба иитиитэ
Тыа хаһаайыстыбатын этэр буолахха, сахаларга сүрүннээн ынах уонна сылгы инники күөҥҥэ тутуллар. Бу 2016-17 сыллар ыараханнык аастылар. Биһиги оройуоммутугар эрэ буолбакка, атын да улуустарга сылгы, ынах төбөтүн ахсаана лаппа аҕыйаата, элбэх хаар түһэн, күн-дьыл мэһэйдээн, дьон сатаан ииппэккэ, сылгы сатаан аһаабакка сүтүү буолбута. Быйыл үһүс сылбытын саҥа төбө ахсаанын элбэтиигэ үлэни ыытабыт. Хас биирдии нэһилиэккэ сылгы, ынах иитэбит. Ынах иитэрбитигэр, оттуурбутугар биһиэхэ усулуобуйа баар.
Сүөһүнү көрөр киһи аҕыйаабыта охсор. Эдэр оҕолорбут үөрэхтэнэн баран киин сирдэргэ хаалаллар. Тыа хаһаайыстыбатыттан тэйии бара турар, ити олох хардыыта. Ол эрэн тыа хаһаайыстыбата суох ханнык даҕаны нэһилиэк син биир нэһилиэк буолбат буоллаҕа.
Таба иитиитин салаатыгар биһиги биир сүрүн ыстаадалаахпыт. Уус Дьааҥыттан аҕалтаран Муҥурдаах нэһилиэгэр олохсуттубут. Бу күҥҥэ 800-тэн тахса төбө ахсаанынан ааҕылла сылдьар. Салааҕа тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ улахан көмөнү оҥорор. Табаны иитиигэ сирбит-уоппут да баар. Майыар национальнай нэһилиэгэ былыргыттан таба иитиитинэн дьарыктаммыта. Бу кэнники дьыллар ыарахан буолан, дьон өйө-санаата уларыйан, арыый да намыраан турар. Ол эрэн син биир төрүт салаа атаҕар туруо диэн бигэ эрэллээхпит.
Бэйэ оҥорон таһаарар бородууксуйата
Өрүс кытыытыгар олорор дьон быһыытынан сүрүн дьарыкпыт балыктааһын буолар. Кэнники балыктааһынынан урбаанньыттар дьарыктаналлар, кинилэргэ квота бэриллэр, онтукаларын толороллор. Бөһүөлэк аттыгар границалаах сир баар, онно олохтоохтор сокуону тутуһан аһаҕастык бултууллар. Дьон бэйэтигэр үп харчы киллэрэригэр кыах баар.
Абый улууһун балыһа минньигэһинэн аатырар, бородууксуйабытын туустаан, хатаран атыылыыбыт. Урбаанньыттарбыт сүрүннээн балыгы переработкаҕа туттараллар. Кинилэр бородуксуйалара ханна да ыһылла сыппат, барыта эрдэттэн биллэр, күһүн хойутуу илдьэллэр, сүрүн бородууксуйа Дьокуускайга ярмаркаҕа атыыланар.
Туризм сайдыыта
Туризм салаатыгар өрөспүүбүлүкэттэн эрэ буолбакка, Арассыыйа, тас да дойдулартан интэриэс баар. Биһиэхэ сүрүннээн бултка-алтка кэлэн бараллар. Ол аата экстремальнай туризм. Ону таһынан, сыл ахсын Индигир өрүспүтүгэр туристар сплавтаан ааһаллар, ол аата Өймөкөөнтөн саҕалаан Аллайыахаҕа диэри тиийэллэр. Ити эмиэ туризм биир көрүҥэ буолар.
Онтон бэйэбит испитигэр эмиэ туризм сайдар, манна бэйэбит урбаанньыппыт үлэлии сылдьар. Кини үлэтэ диэн хоту сирин айылҕатын көрдөрүү. Билэрбит курдук, саха норуота бэйэтэ туспа итэҕэллээх, хас биирдии улууска норуот итэҕэлин, үгэстэрин тута сылдьар дьон, күүстээх сирдэр бааллар. Ол күүстээх сирдэри дьоҥҥо көрдөрөр, сырдатар, историятын кэпсиир.
Дьон кэлэн барарыгар биһиги урбаанньыппыт барытын хааччыйар, туристар Белай Гораҕа көтөн кэлэллэр, манна бөһүөлэккэ хонуктатар дьиэлээх, онтон техникатыгар олордон илдьэ барар. Тиийбит сиригэр эмиэ олордор дьиэлэрдээх. Ити барыта туһунан төлөбүрдээх. Сыаната ыарахан, ол эрэн дьон кэлэн барар. Кини маассабай туризмҥа буолбатах, интэриэһиргиир дьону аҕалан көрдөрөр. Ол кэлбит туристар иккистээн эмиэ кэлэллэр. Ити курдук, кини көрдөрөр сирэ-дойдута угуйа турар олус дириҥ историялаах.
Дьиэ кэргэнин туһунан
Үлэлиир киһи тугунан эрэ сиэртибэлиэн наада: биитэр дьиэ кэргэн эбэтэр үлэ. Миэнэ иккис буолан таҕыста. Бириэмэм барыта үлэбэр барар.
Кэлин киһи сааһырдаҕына дьиэтигэр-уотугар чугаһыан баҕарар, ол иһин сиэннэригэр олус убанар, оҕолоругар биэрбэтэҕин сиэннэригэр тиэрдэ сатыыр. Бэйэм дьонум өттүнэн этэр буоллахха, барытын куоттарбыппын быһыылаах, бары улаатан хаалбыттар. Оҕолорум бэйэлэрэ улаатаннар, үлэһит дьон буолан сылдьаллар, кинилэр ситиһиилэриттэн олус үөрэбин.
Ханнык баҕарар эр киһи кэргэнэ суох эр киһи буолбат. Итиннэ кэргэним миигин олус өйүүр. Баһылык буолан талыллан кэлиэхпиттэн, олоҕун-дьаһаҕын уларытан, миигин кытта кэлсэн үлэлии-хамныы сылдьар. Киһи дьиэтигэр биир санаалаах киһи баара олус үчүгэй. Араас түгэннэр буолан ааһаллар, онно кэргэн өйөбүлэ олус күндү.
Киһи үс бастыҥ хаачыстыбата
Көнө, чиэһинэй, ылыммыт дьыалатын эппиэтинэстээхтик ылсан тиһэҕэр тиэрдии бу бастыҥ хаачыстыба дии саныыбын. Үлэҕэ эрэ буолбатах, дьиэ кэргэҥҥэр, дьоҥҥун кытта кэпсэтиигэ, ханнык баҕарар киһи биэрбит тылын толоро сатыахтаах. Киһи бэйэтин кытта чиэһинэй буоллаҕына, олорорго арыый да чэпчэки буолар дии саныыбын.
Зинаида Григорьева.