Оскуола түмэлэ – иитии-үөрэтии түһүлгэтэ

Олунньу 28 күнүгэр Муҥурдаах оскуолатын көҕүлээһининэн, Абый улууһугар аан бастакытын “Оскуола түмэлэ – үөрэнээччи сайдарыгар иитэр-үөрэтэр түһүлгэ” улуустааҕы элбэҕи толкуйдатар, дириҥ ис хоһоонноох семинар буолла.

Манна Абыйтан, Ураһалаахтан, Белай Гораттан кэлбит кыттааччыларга анаан VI-VII кылаас үөрэнээччилэрэ оскуола баай матырыйааллаах түмэлин устун экскурсия тэрийдилэр. Ыалдьыттар араас хайысхалаах, элбэҕи кэпсиир экспозициялары, түмэл эгэлгэ экспонаттарын болҕойон көрдүлэр-иһиттилэр, наһаа сэҥээрдилэр.

Пленарнай чаас саҕаланыытыгар А.А.Дохунаева аатынан төрүт култуура киинин туруоруутунан, норуот ырыаларынан таҥыллыбыт попуррины оҕолор сахалыы инструмент доҕуһуолунан толордулар.

Пленарнай чааһы Анастасия Сорокоумова иилээн-саҕалаан ыытта. Оскуола түмэлэ тэриллибитэ быйыл 10 сылын туолбут. РСФСР үтүөлээх учуутала Михаил Михайлович Слепцов төрүттээбит, кини мунньан хаалларбыт баай матырыйаалын түмэн, сөргүтэн, саҥардан, үлэлиир хос көрүллэн, оскуола түмэлэ диэн статуһу ылан, үлэ бөҕөтө ыытыллан, билигин түмэл дьэ киэҥ эйгэҕэ оннун булан эрэр диэн Анастасия Гаврильевна бэлиэтээн эттэ. Ол курдук, оскуола түмэлэ Телеграмм ханаалга күннэтэ сонуннары сырдатар, ыраах-чугас дьону кытта күннэтэ билсэ, сибээһи тута олорор, түмэл матырыйаалларыгар тирэҕирэн, үөрэнээччилэр араас НПК-ларга ситиһиилээхтик кытталлар, нэһилиэкпит историятын сырдатар кинигэлэр бэчээттэнэн таҕыстылар, бу кыһын өссө биир саала көрүллэн кэҥээтэ, кэмиттэн кэмигэр бииртэн биир сонун тиэмэлээх экспозициялар тураллар, араас көлүөнэ дьон мустар, маастар-кылаастар ыытыллар түһүлгэлэрэ буолар диэн сэһэргээтэ. Бэтэрээннэр, выпускниктар, төрөппүттэр наһаа интэриэһиргииллэр, ааспыт кэмнэрин ахтан-санаан астыналларын, баҕа санааларын суруйалларыттан айымньылаах үлэҕэ көҕүлүүллэр диэн санаатын үллэһиннэ.

Техническэй наука доктора А.Е.Слепцов аатынан Абый орто оскуолатын алын кылааһын учуутала, оскуола түмэлин салайааччыта Анастасия Афанасьева Абый нэһилиэгэр былыргы таҥара дьиэтин базатыгар 1993 с. Ариан Томскай тэрийбит нэһилиэк түмэлин, кэлин Анна Томская туруорсуутунан 2003 с. оскуола иһинэн история, этнография түмэлэ диэн ааттаммыт музей араас хайысхалаах үлэтин сырдатта. Матырыйааллары түмүүгэ тэрилтэлэри кытта үлэ ситимин сэһэргээтэ. Ол курдук, тэрилтэлэр үбүлүөйдээх сылларыгар анаан араас сылларга үлэлээбит дьон туһунан информацияны, ахтыылары хомуйбуттар. Холобур, онно тирэҕирэн, оскуолаҕа брошюралар бэчээттэнэн тахсыбыттар. Ариан Томскай таһаартарбыт нэһилиэк историятын сырдатар улахан суолталаах кинигэлэри суруйбутун тоһоҕолоото уонна Абый нэһилиэгин историята бу кэмҥэ 1999 с. диэри саҥа кинигэҕэ толору киирдэ диэн киэн тутта иһитиннэрдэ.

Ураһалаах оскуолатын түмэлин үлэтин туһунан алын кылаас учуутала Мария Стручкова кэпсээтэ. Бу түмэл быдан эрдэ тэриллибит, 250-тан тахса экспонаттаах.

Белай Гора орто оскуолатын учуутала Валентина Артемьева оскуола виртуальнай түмэлин билиһиннэрдэ. Оскуола эргэ хаарбах туруктаах буолан, түмэлгэ анал хос суоҕа хомолтолооҕун, саҥа оскуола тутулуннаҕына, түмэлгэ анал хос ананарыгар эрэнэрин биллэрдэ.

Муҥурдаах оскуолатын аҕа баһаатайа, алын кылаас учуутала Айталина Павлова оскуола иһинэн ыытыллар үгэс буолбут “Аймахтар ааҕыылара” НПК-гар кыттар оҕолор матырыйааллара түмэл фондата хаҥыырыгар уонна кинигэлэр суруллан тахсалларыгар улахан тирэх буолалларын кэпсээтэ.

Оскуола төрөппүттэрин кэмитиэтин салайааччыта Алена Корякина түмэл үлэтигэр төрөппүттэр көмөлөрүн сырдатта.

Физкултуура уонна музыка учуутала Михаил Ноговицын “Дьоҕур” методическай холбоһук көҕүлээһининэн, оҕолор бэркэ сөбүлээн оонньуур “Among us” оонньуу быраабылатыгар маарыннатан, “Түмэлгэ түүн” (“Ночь в музее”) оонньууну бэрт сэргэхтик тэрийэн ыыппыттарын сиһилии сэһэргээтэ.

Онтон салгыы үөрэнээччилэр научнай-практическай конференциялара буолла. Онно барыта 6 оҕо кытынна. Конференцияны нуучча тылын уонна литературатын учуутала Дария Левина иилээн-саҕалаан ыытта. Экспертэринэн дириэктэри үөрэх чааһыгар солбуйааччы Алена Кычкина, алын кылаас учуутала Маргарита Реброва, нуучча тылын уонна литературатын учууталлара Александра Атласова, Дария Левина уонна төрүт култуура киинин аатыттан мин үлэлээтибит.

Манна кыттыбыт хас биирдии үлэ билиҥҥи кэмҥэ суолталааҕын ааһан, бары өттүнэн олус туһалаах. Ол курдук, Алеся Стручкова эпоксиднай сымаланан сувенирдары оҥорбутун, Марина Корякина былыргы чаппараах моделын саҕалаабытын сэҥээрдибит. Арина Старостина түмэл этнографическай экспонаттарын сахалыы, нууччалыы, английскайдыы тылбаастаан, хас биирдиилэрин тылынан быһаарыытын суруйан, улахан үлэни үмүрүппүт, бэйэтэ кинигэ саҕа матырыйаал тахсыбытын, түмэлгэ улахан көмөнү оҥорбутун хайҕаатыбыт. Юрий Слепцов тиэмэтэ наһаа интэриэһинэй, ону олус үчүгэйдик саҥаран-иҥэрэн, киһи болҕомтотун тардар гына кэпсээбитин, үлэтин бэркэ көмүскээбитин кэрэхсээтибит.

Кыттааччы аҕыйах буолан, түмүккэ оҕолор бары миэстэҕэ тигистилэр. Алын кылаас бөлөҕөр Аня Халыева (III кыл.) “Уруучука сайдыытын түһүмэхтэрин үөрэтии” тиэмэтинэн (сал. А.Г.Сорокоумова) – I миэстэ, “Креативнай сыһыан” анал аат. Орто бөлөххө Алеся Стручкова (V кыл.) “Эко-сувенирга Абый улууһун Сыаҥааннаах сэлиэнньэтин уобараһын айыы” (сал. И.А.Слепцова) — I миэстэ, “Бырайыактааһын бастыҥ оҥоһуга” анал аат, Марина Корякина (VIII кыл.) “XIX үйэтээҕи чаппараах кэрчигин саҥардан оҥоруутун үөрэтии” (сал. А.Г.Сорокоумова) – II миэстэ, “Билимҥэ бастакы тахсыы” анал аат, Алиана Давыдова (VII кыл.) “Оскуола музейын сайдыыта” (А.В.Афанасьева) – III миэстэ, “Үлэ билиҥҥи кэмҥэ тоҕоостооҕун иһин” анал аат. Улахан бөлөххө Слепцов Юрий (X кыл.) “Элгэс улууһун XIX үйэтээҕи дьон уҥуохтарын билиитэлэрэ уонна тутуулара” (А.В.Афанасьева) – I миэстэ, “Бастыҥ чинчийии” анал аат, Арина Старостина (XI кыл.) “Абый улууһун Сыаҥааннаах сэлиэнньэтин оскуола кыраайы үөрэтэр түмэлин этнографияны көрдөрөр коллекциятын үөрэтии” (сал. И.А.Слепцова) – II миэстэ, “Дириҥ чинчийиитин иһин” анал аат.

Бу семинар чэрчитинэн, учууталлар иллэҥ кэмнэрин дьарыктарын көрдөрөр бэрт интэриэһинэй маастар-кылаас буолла. Ол курдук, Маргарита Реброва (Муҥурдаах) уонна Сусанна Слепцова (Абый) сиэлинэн өрөргө үөрэттилэр. Анастаия Сорокоумова үөрэнээччитэ Валерия Стручковалыын куукула оҥоруу технологиятын кэпсээтилэр. Сардаана Слепцова туһата суох маллары туһаҕа таһааран, уруокка туттарга анаан хоту омуктар оонньууларын оҥорбутун көрдөрдө. Ыалдьыттар маастар-кылаастары наһаа сэргээтилэр, илиилэринэн тутан-хабан оҥорон көрдүлэр.

Тэрээһин түмүгэр Абый улууһун үөрэҕириитин салайааччыта Александр Винокуров маннык ис хоһоонноох тыл эттэ:

—   Муҥурдаах оскуолата билигин тоҕоостоох кэмигэр музей тиэмэтигэр дириҥ ис хоһоонноох семинар тэрийэн ыытта. Музей үлэһиттэрэ оройуон, нэһилиэк, оскуола историятын сырдатар үлэлэрэ кэрэхсэбиллээх. Үөһэттэн Арассыыйа ирдээтэ эрэ диэн буолбакка, кэлэр ыччакка хаалларар гына үлэлии сылдьаргыт олус үчүгэй. Дириҥ историялаах музейдар диэн хайҕыыбын. Биир түмсүү тэринэн, үлэҕитин салгыы өссө сөргүтэн, сайыннаран, дириҥэтэн сайыннараргыт буоллар, иитии-үөрэтии эйгэтигэр таһаарыылаах буолуо этэ. Улуус үөрэҕириитин саайтыгар Абый улууһун үөрэх тэрилтэлэрин виртуальнай музейдара диэн сирэй арыйыахха баар эбит диэн санаа үөскээтэ. Түмэл үлэтэ Q — куодунан көстөр гына үлэлэһиэхпит.

Ол кэннэ учууталларга маастар-кылаастары ыыппыттарын туһунан туоһу суруктары туттартаата.

Абый улууһун үөрэҕирии салалтатыгар иитэр үлэ салаатын салайааччыта Надежда Корякина кэлэр сылга Муҥурдаахтар курдук үчүгэй түмэллэри көрөрбүт буоллар уонна кинилэр курдук Q – куоду киллэрэргит буоллар, саайка киллэрэргэ өссө үчүгэй буолуо этэдиэн баҕа санаатын эттэ. Ол кэннэ Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр Пионерия 100 сылыгар ыытыллыбыт өрөспүүбүлүкэтээҕи оҕо айар үлэтин күрэҕэр “Вокал” хайысхатыгар 1 степеннээх лауреат аатын ылбыт 5-7 кылаас бөлөҕөр, солист – Рада Дохунаева (сал. Анастасия Сорокоумова) хайҕал суруктары, ону кытта семинар тэрээһинигэр кыттыбыт оҕолорго, экспердэргэ туоһу суруктары туттарда.

Оскуола дириэктэрэ Мария Ефимова кэлбит ыалдьыттарга махтанна уонна түмэл үлэтигэр мэлдьи көмө буолар үлэһиттэригэр Ирина Слепцоваҕа, Александра Полушкинаҕа, Сардаана Слепцоваҕа, Алексей Ефимовка махтанан туран бэлэхтэри туттарда. Ону таһынан түмэл салайааччыта Анастасия Гаврильевна ыалдьыттарга кинигэлэрин бэлэх уунна.

Тэрээһин бүппүтүн кэннэ Анастасия Сорокоумова санаатын үллэстэригэр көрдөстүм:

—   РФ Президенэ В.В.Путин этиитинэн, музейдары сөргүтүөххэ, хас биирдии оскуолаҕа музей баар буолуохтаах диэн эппитэ. Онно биһиги үлэбит сөп түбэһэр, ол да иһин бу тиэмэни талбыппыт. Бу семинары күһүҥҥү былааҥҥа киллэртэрбиппит. Маннык тэрээһиҥҥэ оскуола тугу сатыырын, тугу кыайарын көрдөрө сатыахтаах, ахсынньы 24 күнүгэр оскуолабыт музейа 10 сылын туолар, онон үлэбитин түмэн көрдөрөр сыалтан тэрийэн ыыттыбыт. Семинарга кэлбит дьоҥҥо элбэх саҥа санаалары сахпыппыт буолуо дии саныыбын. Сорох оскуолаларга музей суох, сороххо биһиги иннибитинэ тэриллибит музейдар бааллар. Ол музейдар бары биир ситимнээхтик үлэлиэхпит диэн былааннанабыт.

Уопсайынан, дойду үрдүнэн музей үлэтигэр сөптөөх болҕомто, суолта ууруллубат. Холобур, бүгүн икки улахан тэрээһин биир күн буолбута олох сыыһа дии саныыбын. Дьиҥэ, төгүрүк остуолу былааннаабыппыт, ол буолбата. Онно нормативнай-правовой докумуоннары, локальнай аахталары кытта билсиэхтээх этибит. Ол гынан баран түмэл дьиҥ үлэһиттэрэ кэлбэтэхтэр. Сорохтор флешкаҕа ылан бардылар. Биир өттүнэн киһи аҕыйах буолуо эбит.

Биһиги түмэлбитигэр оскуола салалтатын өттүттэн өйөбүлбүт наһаа улахан. Кэнники сылларга түмэлгэ үлэлиирим иһин хамнас төлөнөрө наһаа үчүгэй. Оскуола бүддьүөтүттэн аттаран биэрэллэр. Оттон атын оскуолаларга оннук хамнастаах үлэһиттэр суохтар. Куурустарга сылдьан элбэххэ үөрэнэбин, аҕалбыт матырыйаалбын флешканан ылыахтарын сөп.

Түмэл үлэтигэр элбэх киһи көмөлөһөр буолан, үлэ таһаарыылаах буолар. Оскуола оҕолоро хаһан баҕар көмөлөрө улахан. Онон барыларыгар махталбын тиэрдэбин.

 М.М.Слепцов аатынан историяны, кыраайы үөрэтэр түмэл билиҥҥи кэми кытта тэҥҥэ хардыылаан, араас хайысхалаахтык, кырдьык да, дьону-сэргэни түмэр, интэриэһиргэтэр гына тигинэччи үлэлии турарыттан олус үөрэбит, инникитин да үүнэ-сайда турарыгар баҕарабыт.

Абый улууһугар хас биирдии нэһилиэккэ, оскуолаҕа түмэллэр үлэлэрэ сөргүтүллэн, саҥардыллан, ситимнээх үлэ саҕаланарыгар бастакы хардыы уурулунна.

Анджела Рязанская.