1990-с сыллар. Оскуола… Омук тылын кабинета. Истиэнэҕэ Германия каартата уруһуйдаммыт, түннүккэ фанераттан оҥоһуллубут от күөҕэ сабыы-стендэҕэ суруктаах кумааҕылар ыйаммыттар. Чуораан тыаһыыр. Переменаҕа мэниктээбит оҕолор, аймана-аймана, кылааска кутуллан киирэн, оннуларын булаллар..Аан аһыллаатын кытта кыра, хатыҥыр уҥуохтаах, чоҕулуччу көрбүт харахтаах, кылгас баттахтаах, уурбут-туппут курдук, бэйэтигэр сөрү-сөп таҥастаах учуутал киирэн кэлэр. Остуолугар тиийэн, сурунаалын уурар уонна үөрэнээччилэрин кэриччи көрөр. “Guten tag!” – диэн дорооболоһоот, уруогун саҕалаабытынан барар. Уруоктарыгар сонурҕатан, Буратино куукулатын тутан туран, диалог тэрийэр, тылдьытынан элбэхтэ үлэлэтэр, ньиэмэстии пластинкалары иһитиннэрэр…
Бу кимий? Кини хаһыаппыт бүгүҥҥү ыалдьыта — Саха Өрөспүүбүлүкэтин үөрэҕириитин туйгуна, Саха Өрөспүүбүлүкэтин үөрэҕириитин ситимин Бочуоттаах бэтэрээнэ, үйэтин тухары төрөөбүт улууһугар, Абый оскуолатыгар ньиэмэс тылын учууталынан бэриниилээхтик үлэлээбит, биһиги кылааспыт салайааччыта Анна Егоровна Слепцова.
Учуутал хас биирдии оҕо үүнэн-сайдан тахсарыгар дириҥ билиини иҥэрэр, үтүөҕэ, сырдыкка сирдиир, улахан суолга үктэнэригэр олук уурар, туох эмэ суолу-ииһи хаалларар киһи буолар. Онон үөрэппит учууталларбытыгар махтанан, кинилэр тустарынан ахтан-санаан ааһарбыт, сурукка-бичиккэ тиһэн хаалларарбыт үчүгэй. Ол санааттан учууталбын көрсөн, дьиэтигэр ыалдьыттаан, ирэ-хоро кэпсэтэн, интервью ыллым.
— Анна Егоровна, ааҕааччыларга төрдүҥ-ууһуҥ, оҕо сааһыҥ туһунан кэпсии түһэргэр көрдөһөбүн.
— Мин 1946 с. олунньу 7 күнүгэр Ураһалаах сиригэр Киэҥ Күөл диэн сиргэ төрөөбүтүм. Ийэм — Слепцова Евдокия Николаевна, Оттоох Атахха Таала Күөлүттэн көстөн турар фермаҕа үлэлээбитэ. Кини наһаа эдэригэр күн сириттэн күрэнээхтээбитэ. Соҕотох оҕо этим. Мин иннибинэ биир кыыс оҕото биир сааһыгар өлөн хаалбыт. Ииппит аҕам — Слепцов Спиридон Спиридонович, Лим Спиридонович быраата, техническэй наука дуоктара Аркадий Егорович Слепцов аҕатын быраата. Кини эмиэ фермаҕа үлэлиирэ, Муомаҕа үөрэнэ сырыттахпына өлбүтэ. Онон оҕо сааһым үс эрэ ыаллаах Киэҥ Күөл диэн сиргэ ааспыта. Ол сиргэ, ыраах баҕайы да буоллар, Вера Михайловна Ефимова уонна Дмитрий Дмитриевич Стручков дьонноро олороллор этэ диэн өйдүүбүн.
1953 с. Абыйга нулевой кылааска үөрэнэ киирбитим. V кылааска Муҥурдаахха, VI кылааска наһаа улаханнык ыалдьан, сыл аҥаарыттан уурайан хаалбытым. Инньэ гынан саҥа программаҕа түбэһэммин, атын кылааска хаалларан кэбиспиттэрэ. Дьиҥэ, нулевой кылааска Томская Анна Афанасьевналааҕы кытта киирбитим. IX кылааска Дружинаҕа үөрэнэ барбытым. Ол сырыттахпытына XI кылаас диэн арыллыбыта. Биир сылга. Онон оскуоланы XI-с кылааһынан бүтэрбитим, уон бииристэр биһиги эрэ этибит.
— Үрэппит учууталларгыттан кими ааттыаҥ этэй, кими холобур оҥостоҕун?
— Оскуолаҕа Муҥурдаахха үөрэнэ сылдьан, химик буолуохпун наһаа баҕарар этим. Тоҕо диэтэххэ, Александра Дмитриевна Семенова диэн учуутал үөрэтэрэ. Кинини наһаа сөбүлүүрүм. Николай Дмитриевич математиканы биир эрэ сыл үөрэппитэ. Тыҥатынан ыалдьыбытыгар, саас кэлэн, ылан барбыттара. Ити саамай сөбүлүүр учууталларым этилэр.
Омуск тылыгар олук уурбут учууталларбынан Римма Ивановна Неустроева (Дружинаҕа киирэн үөрэнэрбитигэр, 9 кылааска Иркутскайтан кэлэн практикалана сылдьара) уонна Елизавета Пантелеймоновна Слепцова (билиҥҥитэ Сеннябилева) буолаллар.
Үөрэппит учууталларбыттан холобур оҥостор дьонум — математика учуутала, Александра Дмитриевна Семенова, нуучча тылын учуутала Валентина Ивановна Кривоногова.
— Оскуола кэнниттэн ханна үөрэммиккиний?
— 1966 с. оскуоланы бүтэрэн баран, Саха Государственнай университет историческай факультетын омук тылыгар киирбитим. Киһи сөҕөрө диэн баар: суолум арыллан, биир күн иһигэр Оттоох Атахтан Дьокуускайга тиийэн хаалбытым. Бастаан Оттоох Атахтан вертолетунан Дружинаҕа киирбитим, онтон кыра самолетунан Чокурдаахха көппүтүм. Ол кэннэ улахан самолетунан Дьокуускайга тиийбитим. Онон ол күнү олохпор саамай табыллыбыт күнүм дии саныыбын.
Үөрэхпитигэр биһиги иккис эрэ выпуск этибит, ол иһин дипломмутугар биир эрэ тылы (ньиэмэс) үөрэтэр кыахтаах тахсыбыппыт.
— Олоҕуҥ тухары идэҕэр бэриниилээхтик үлэлээтиҥ. Үөрэххин бүтэрэн баран, ханна үлэлээбиккиний?
— 1971 с. университеты бүтэрэн баран, Муома Хонуутугар ананан барбытым. Онно үс сыл үлэлээбитим. Кылааспар 38 оҕолоох этим, нэһилиэк оҕото элбэх этэ. Үксэ уолаттар буолаллара.
Иитэр үлэҕэ көмөлөспүт киһинэн Василий Дмитриевич Жирков этэ. Тылбар ньиэмэс тылын учуутала Евдокия Николаевна Саввина, төһө да декретнэй уоппускаҕа олордор, киирэ-тахса сылдьан, көмөлөһөр этэ.
1974-1975 үө.дь. төрөөбүт Абыйым улууһугар Сыаҥааннаахха үлэлии тиийбитим. Ол үлэлии сырыттахпына, саас олохтоох дьон Николай уонна Мотрена Карповтар көһөн кэлбиттэрэ. Николай Иванович ньиэмэс тылын учуутала этэ. Ол иһин Абый 8 кылаастаах оскуолатыгар үлэлии кэлбитим уонна омук тылын бастакы учуутала буолбутум.
— Барыта хас кылааһы выпустаабыккыный?
— Абыйга тиийбиппэр, Анна Афанасьевна Томская декреккэ барбыта, инньэ гынан, кини илдьэ сылдьыбыт VIII кылааһын сыл аҥаарыгар миэхэ туттарбыттара. Онно кылааспар Оксана Дохунаева, Василий Черемкин, Виктория Слепцова, Светлана Бережнова бааллар этэ. Ол оҕолор салгыы Муҥурдаахха үөрэнэ барбыттара.
Кэлэр сылга атын кылааһы ылбытым. Бастакы выпуспар Мария Стручкова, Валерий Стручков, Егор Черемкин, Пантелеймон Чирков, Родион Афанасьев, Светлана Платонова бааллара. Наһаа үчүгэй оҕолор этилэр. Бары наһаа иллээх этибит. Бастакы выпустарбын олус күндүтүк саныыбын.
Иккис выпуспар Лена Собакина, Аэлита Егорова, Люда Слепцова, Саргы Афонская, Станислав Слепцов уо.д.а. бааллара.
Кэнники выпустарым, эһиги, 1994 с. бүтэрбиккит. Кылааскытыгар, биригээдэнэн арахсан, дьуһуурустубалыыр этигит. Онон бэйэни салайыныыны саҕалаабыт кылаас эһиги этигит. Онтон кэлин оскуолаҕа бэйэни салайыныы киирбитэ. Кылаас салайааччыта диэн суох буолбута, консультант эрэ быһыытынан сылдьар буолбуппут. Онон кэтээн көрдөххө, эһиги кылаас оҕолоро салайар үлэҕэ дьоҕурдаах буолан тахсыбыт курдуккут.
Оскуола коллектива сүрдээх үлэһит этэ. Элбэх эдэр учуутал кэлэн барбыта. Коллективым үчүгэй, наһаа үлэһит этэ. Саҥа дьылга 6 чааска диэри харыйаны киэргэтэрбит, онтон 7 чааска бырааһынньыктыы кэлэрбит. Наһаа сылайар этибит. Коллектив үлэһит буолан, сулумах буоламмын, сылдьар буоллаҕым. Дьиэбитигэр уруок былаанын түүннэри оҥостор этибит.
— Оскуолаҕа үөрэнэр эрдэхпитинэ, ньиэмэс хаһыатын суруйтаран, сороҕун соччо өйдөөбөтөрбүт да, ааҕар этибит.
— Ол “Nowes Leben” хаһыакка суруйтарар этибит. Ыстатыйаларын уруокка туһанааччыбыт. Эргэ оскуолаҕа кылаас аайы пионерскай муннукка ыйыыллара. “Интернациональнай доҕордоһуу кулууба” биһиги оскуолабытыгар сүрдээх үчүгэйдик үлэлиир этэ. Онно эһиги кылааскыт Эрнст Тельман аатынан этэрээт диэн этэ.
— Омук тылын үөрэтии уратыта тугуй?
— Элбэх дьарык наада. Саамай кылаабынайа, омук тылынан элбэхтэ бодоруһуу, кэпсэтии ирдэнэр. Ааҕыы, истии. Оскуоланы бүтэрэрбэр, билиҥҥи оҕо курдук, нууччалыы да көҥүл саҥарбат киһи этим буоллаҕа. Идэҕэ бэриниилээх буоллахха, тугу эрэ тобулан үлэлиигин. Бадаҕа, наһаа сүрэҕэ суох киһи буолбатах этим.
— Үлэҕэр тугу ыарырҕатар этигиний?
— Үлэлиирим тухары омук тылын учуутала куруук соҕотох. Бодоруһар, кэпсэтэр эйгэм суох буолан, ыарахан буолааччы.
— Улуус учууталларын кытта билсэр этигит дуу?
— Предметнэй олимпиадалар саҕаламмыттара. Онно омук тылын учууталлара көрсөр этибит.
— Сорох оҕо ньиэмэс тыла – фашист тыла диэн соччо сөбүлээбэт этэ…
– Уолаттар фашист тылын тоҕо үөрэтэбитий диэччилэр. Өйдүөн баҕарбат оҕо нэһиилэ үөрэнэр этэ. Билигин санаатахха, биирдиилээн үөрэтиини үчүгэйдик ылсыахха баар эбит. Кыахтаах оҕолору дириҥэтэн үөрэтиэххэ сөп этэ.
— Үөрэппит оҕолоргуттан кимнээҕи ааттыаҥ этэй?
— Уруккулартан Новикова Люба наһаа үчүгэйдик үөрэнэр этэ. Ол кэннэ Стручкова Ида, Слепцова Кристина, Федоров Дима. Кэнники олимпиада ыытыллар буолбута. Онно аан бастаан бастакы миэстэни Зоя Слепцова ылбыта. Кэнники нуучча тылыгар баала хапсыбакка,университекка омук тылын факультетыгар кыайан киирбэтэҕэ. Бережнова Рита, Дохунаева Вера, Никулина Айта, Никулина Алина мэлдьи миэстэлэһэр этилэр. Алина өрөспүүбүлүкэҕэ “Аман өс” күрэххэ айылҕа харыстабылын тиэмэтигэр ньиэмэстии тылынан I миэстэни ылан соһуппута.
— Ньиэмэс тылын транскрипцията, саҥарарга, ааҕарга судургу буолан, киһи түргэнник ылынар дии саныыбын. Мин ыарырҕаппат этим. Биирдэ миигин омук тылын экзаменыттан босхолоон турардааххын. Кэлин университекка үөрэнэ сылдьан, Баайаҕа кыыһын кытта экзаментан “автоматтаан” турабыт. Онон эн биэрбит билииҥ элбэх оҕо устудьуоннууругар туһалаатаҕа дии саныыбын.
— Таатта Баайаҕаларын учууталлара күүстээх этилэр…Үөрэнээччилэрбиттэн университекка хайҕаммыт оҕолор бааллар. Катя Эверстова, уолаттар уо.д.а. Оннооҕор Анна Чиркова Германияҕа барыахтааҕын барбатах эбит этэ.
— Бэйэҥ кэннигиттэн “туйах хатарааччылардааххын” дуу?
— Ньиэмэс тылыгар үөрэммит Туяра Томская эрэ. Онтон кэлин омук тылын (английскайы) бүтэрэн, үлэлии сылдьар оҕолортон Ирина Слепцова (билигин Сыаҥааннаахха ситиһиилээхтик үлэлии сылдьар), Ньургуйаана Григорьева (биир сыл үлэлии сылдьыбыта), Шура Эверстова.
— Омук тылын учуутала атын омук дойдуларыгар сылдьан, билиитин хаҥатара, саҥарар саҥатын чочуйара туһалаах. Эн Саха сирин таһыгар ханна сылдьыбыккыный?
— Аан бастаан 1974 с. Германияҕа сылдьыбытым. Онтон Чехославакияҕа, сойуус иһинэн Арменияҕа, Латвияҕа, Евпаторияҕа, Крымҥа сылдьыбытым.
— Кэнники тугу үлэлээбиккиний?
— 2002 сылтан английскай тыл киирбитэ. Үөрэтэн бүтэн баран, 2 сыл психологтаабытым. Онтон интернакка үлэлээбитим, ол кэннэ оскуолаҕа кылгас кэмҥэ библиотекардаабытым.
— Үлэлээбит сылларгыттан биир эмэ көрдөөх түгэни өйдүөҥ эбитэ дуу?
— Көрдөөх түгэн элбэх. Оҕолор ньиэмэстии саҥаралларыгар, сахалыы этэр курдук, наһаа үчүгэйдик саҥаран күллэрээччилэр. Уруокка хойутаатахтарына, телефонунан кэпсэтиигэ көрүдьүөстэр тахсааччылар. Дохунаев Степа наһаа көрүдьүөс тыллаах буолааччы.
Урут кросс буолара дии. Онно учууталлар эмиэ сүүрэбит. Биирдэ сүүрэн истэхпинэ, Анна Афанасьевна миигин, бүтүн киһини, түҥнэри көтөн ааспыта. Кини оччоттон бөдөҥ-садаҥ, оттон мин кырабын, хачаайыбын.
— Үлэҥ таһынан туох дьарыктааххыный?
— Билигин улахан суох. Урут сценкаҕа оонньооччубун. Салаткина Саняны кытта оонньообуппут. Онно миигин хайа уол оҕо киирдэ дииллэр этэ. Холобур, “Анализ туттарыыта” сценка баара. Кыратык үҥкүүлүүр этим. Оччолорго ансаамбыл диэн суох этэ.
— Сөбүлээн аахпыт айымньыларыҥ, суруйааччыларыҥ?
— Муҥурдаахха сылдьан, түүн орон анныгар киирэн, чүмэчи уотугар кинигэлэри ааҕааччыбыт. Лев Толстой “Анна Каренинаны” аахпыппын өйдүүбүн. Үлэлиир эрдэхпинэ, зарубежнай литератураны ааҕааччыбын. Золя, Томас Манн, Уильям Шекспир айымньыларын. Кэнники сахалыы ааҕар буолбутум. Софрон Данилов “Сүрэх тэбэрин тухары”, Николай Якутскай “Төлкө” романнарын хаста да аахпытым.
— Кыыһыҥ Виктория туһунан кылгастык сырдатыаҥ?
— Худуоһунньук идэлээх. Нам педучилищетын, ол кэннэ Дьокуускайга АГИКИ-ны бүтэрбитэ. Хаһан эмэ быыстапкаларга кыттар. Идэтинэн үлэ була илик.
— Түмүккэ учуутал идэтин туһунан тугу этиэҥ этэй?
— Учуутал идэтэ диэн саамай гуманнай, наадалаах идэ. Учуутала суох ким да үөрэхтээх, үлэһит буолбат. Учуутала суох хайа да учуонай учуонай буолбат. Бу идэни талбыт киһи айымньылаахтык үлэлиэхтээх уонна бэйэни сайыннарыынан мэлдьи дьарыктаныахтаах. Оҕолор аҥардас кинигэнэн дуоһуйбаттар. Онон элбэҕи ааҕан, эбии араас информацияны билэргэ дьулуһуохтаах. Хаһан да бүппэт үлэ… Дьиэтигэр кэлэн, сарсыҥҥы күнүгэр тугу гынарын толкуйдуур, былааннанар. Сүрэхтээх уонна баҕалаах буолуохха наада. Ону кытта киһиэхэ үтүө сыһыана улахан суолталаах. Төрөппүтү кытта ыкса үлэлээтэххэ, таһаарыылаах буолар.
Анна Егоровна өр сыллаах, бэриниилээх үлэтин сыаналаан, былырыын Саха Өрөспүүбүлүкэтин Президенин Бочуотунай грамотатынан наҕараадаламмыта. Учууталбар чэгиэн-чэбдик туругу, кырдьар диэни билиммэккэ, уһуннук, дьоллоохтук олороргор баҕарабын!
Анджела Рязанская.