Хас нэһилиэк, дойду бэйэтэ тумус туттар дьоннордоох. Ол курдук, ураһалаахтар бар дьон убаастабылын ылбыт, ырыаттан уонна оҕолоруттан дьолун булбут күнду киһибитинэн — олохтоох мелодист Мария Стручкованан киэн туттабыт.
Мария Константиновна дууһатын ырыа абылаҥар биэрэн, хас биирдии ырыатыгар үтүөнү-кэрэни аргыстаан, ыраас санаанан ыраланан, олохтоох автордар хомоҕой хоһооннорун ырыа гынан көтүппүтэ.
Кини 1964 сыллаахха ыам ыйын 9 күнүгэр Абый улууһун Ураһалаах нэһилиэгэр күн сирин көрбүтэ. Оҕо сааһыгар Индигир эбэтин, төрөөбүт сирин-дойдутун, сытын-сымарын барытын этигэр-хааныгар иҥэринэн, араас дьикти-кэрэ дорҕоонун сүргэтинэн ылынан өйдүү улааппыта. Оскуолаҕа үөрэнэ сылдьан айылҕа тыынар тыыннааҕын, хоту дойду будулҕан буурҕатын, Индигир эбэбит саас эстэр дорҕоонун дуоһуйа истэн, онно сөптөөх хоһооннору булан, бэйэтэ матыыптаан ыллыыр буолбута. Ол курдук, кини дууһатын ис иэйиитин дорҕоонноон, «Сайыны көрсүү» диэн маҥнайгы ырыатын оскуолаҕа үөрэнэ сылдьан, «табылынна» дии санаан бииргэ үөрэнэр табаарыстарыгар, чугас дьонноругар иһитиннэрбитэ. Онтон ыла кини тууйулла сылдьыбыт талаана төлө көппүтэ. Сааскы халлаан халыгырыы устарыныы киэҥник, кимиилээхтик устубута. Бииртэн биир сонун, кэрэхсэнэр ырыалар айыллан, киэҥ эйгэҕэ тахсан, биллэн-көстөн испиттэрэ. 1982 сыллаахха Дьокуускай куоракка Саха Сирэ Россияны кытта холбоспута 350 сыллаах үбүлүөйүгэр Абый улууһун делегациятыгар киирэн, ситиһиилээхтик кыттан кэлбитэ. Ити кэмнэргэ Мария Саха сирин биллиилээх мелодистарын, чуолаан, Аркадий Алексеев, Галина Шахурдина, Валерий Ноев, Виталий Андросов ырыаларын ордук сөбүлээн истэрэ, бүөмнээн ыллаһара, кинилэр курдук ырыаны айар абылаҥҥа ылларбыта.
Ити бигэ санаатын олоххо киллэрэр баҕаттан Дьокуускайдааҕы педагогическай училищеҕа музыкальнай салааҕа үөрэнэ киирбитэ. Манна үөрэнэ сылдьан айбыт, билигин уостан түспэт, «Кубалар» ырыата оччотооҕу ыччат ортотугар киэҥ биһирэбили, сэҥээриини ылбыта. Ити үөрэммит сыллара киниэхэ элбэҕи биэрбиттэрэ, нота суругун-бичигин кытта аан бастаан билсибитэ, уруккуттан да аргыс оҥостубут баянын көмүс тимэхтэрин кистэлэҥин өссө дириҥэтэн баһылаабыта.
Кэлин 1985 сыллаахха Дьокуускайдааҕы культпросвет училищеҕа народнай-инструментальнай салааҕа туттарсан киирбитэ, ол эрэн дьиэтигэр-уотугар ыарахаттардаах буолан, ситэ үөрэммэтэҕэ. Кэлин киномеханиктар куурустарын бүтэрэн, төрөөбүт дойдутугар эргиллибитэ. Бу үөрэнэр кэмигэр СПТУ-лар икки ардыларынааҕы уус-уран самодеятельность көрүүтүгэр «Эдэр саас» диэн ырыатынан кыттан, бастакы истиэпэннээх дипломант аатын ылбыта.
Үөрэнэр кэмигэр сынньалаҥар дойдутугар кэлэн эдьиийин, убайдарын кытта ыллаан-туойан улахан дуоһуйууну ылан, ахтылҕанын таһааран үөрэҕэр төннөрө. Манна даҕатан эттэххэ, кини бииргэ төрөөбүттэрэ бука бары ырыаны сөбүлээн ыллыыр, баяҥҥа, гитараҕа оонньуур этилэр. Кини убайдарын кытта төрөөбүт нэһилиэгэр аан маҥнайгынан «Хаарчаана» вокальнай-инструментальнай ансамбылы төрүттээбиттэрэ, бэрт ситиһиилээхтик үлэлээбиттэрэ, өрө тахсыбыттара. «Хаарчаана» кинини үгүскэ үөрэппитэ, инники айар суолугар төрүөт буолбута, куорсун анньыбыта.
1989 сыллаахха Гостелерадиоттан кэлэн интервью уонна үс бэйэтин ырыаларын устан барбыттара да элбэҕи этэр.
Улууска ыытыллар ырыа куонкурустарыгар кыттан, өрүү бириистээх миэстэлэргэ тиксэрэ. Ырыалара «Ыллыыр Абый» Абый улууһун мелодистарын хомуурунньугар киирбиттэрэ, «Бичик» кинигэ кыһата бэчээттээн таһаарбыт «Эдэр саас ырыанньыгар» тахсыбыттара. Ону тэҥэ «Тус хоту», «Тус хоту-2» аудиокассетаҕа киллэриллибиттэрэ.
Олоҕо кылгас буоларын таайбыттыы, туохха эрэ ыксаабыт курдук үлүмнэһэн, барыта 100-тэн тахса хоһоон айбыта, мантан 52-тин ырыа гынан көтүппүтэ. Маны тэҥэ олохтоох автордар Софрон Соломов түөрт, Куоста Хотугуурап биир, Петр Садовников аҕыс хомоҕой хоһооннорун ырыа гынан дайыппыта, өлбөт үйэлээбитэ.
1995 сыл түмүгүнэн улууска ыытыллыбыт «Сыл бастыҥ ырыата» куонкуруска Петр Садовников «Маҥнайгы тапталбар» хоһоонун ылбаҕай ырыа гынан ыллаан, «Сыл бастыҥ ырыата» номинацияҕа тиксибитэ. Бу сыл Мария Саха сирин мелодистарын ассоциациятыгар чилиэнинэн киирбитэ.
Ханнык баҕарар айар киһи үлэтэ тус олоҕун кытта ыкса ситимнээх буолар, ол да иһин өссө 20-чэ сыл анараа өттүгэр эттэҕэ:
Билэрбин-билбэппин
Баҕардар сотору
Бу орто дойдуга
Бутуллан бүтүөҕүм.
Ол эрэн баҕа санаа
Орооһор куруутун,
Олоҕу салгыаҕын,
Оччонон үөрүөҕүн…
Мария Стручкова үгүс ырыаларыгар, хоһоонноругар санаа түһүүлээх интонация иһиллэр. Биллэн турар, талааннаах киһи быһыытынан олоҕу көрүүтэ ураты. Кини бэйэтин кэминээҕи олоҕунан, быһыынан-майгынан астыммата өтө көстөр. Кини уйан, аһаҕас дууһатынан олох ыарахаттарын ыарыылаахтык ылынара. Ол да иһин эттэҕэ:
Бу эбитэ дуу
Аныгы олох диэн?
Ыччат өттө сүрдэннэ,
Дьиэ кэргэн да айманна.
Бэйдиэ барыы үксээтэ,
«Чэпчэки» олоҕу кыйдаста… (1997 с)
Кини ырыаларыгар, хоһоонноругар истиҥ иэйии, таптал абылаҥар куустарыы, быыһыгар көрдөһүү-ааттаһыы, хомойуу-хоргутуу, айылҕа кэрэтин ойуулааһын, төрөппүт ийэҕэ, төрөөбүт дойдуга, иитиллибит оскуолаҕа сүгүрүйүү баар. Бэйэтэ ураты лирик буолан, аатын ааттатыаҕын билбит курдугун сорох хоһоонноруттан ааҕабыт:
Саатар ырыабар мин тиэрдиэҕим,
Төһөлөөх эһигини таптыырбын,
Буруйдаах мин бэйэм буоллаҕым,
Ол онтубун бэйэбэр ылыннаҕым. ( 2002 с)
Кини эмиэ хас биирдии киһи курдук сылаас, истиҥ сыһыаҥҥа наадыйара. Онтун дьиэтигэр оҕолоруттан эрэ булара. Уолугар Василекка анаабыт хоһооно:
Дьиэм иһигэр суос-соҕотох,
Дурдам-хаххам, эр киһим,
Киириилээх-тахсыылаах, мин киһим,
Таптыыр соҕотох мин уолум.
Өрүү кыра балтыгар
Өйөбүл, көмө буолаар,
Туттуулаах, сатабыллаах
Убаастанар киһи буолаар.
Кыыһыгар Дашенькаҕа анаабыт хоһооно:
Бу күнү көрдөрбүт киһим,
Мин кыракый кыысчааным.
Үөрэр-көтөр мин тулабар
Сылааһынан сыдьаайар.
Эн бааргар мин дьоллоохпун,
Суоххар өрүү ахтабын.
Мэлдьи санаабар куруук
Аттыбар эн сылдьаҕын.
Ардыгар, хомотор түгэммэр,
Көрдөһөбүн, бырастыы гын,
Мэник санаалаах ийэҕин,
Санааҕар туппаккар ааттаһабын.
Мария Константиновна кылгас олоҕун бүүс-бүтүннүү айар үлэҕэ анаабыта. Хаарыан талаан өссө ситэ арыллыбакка симэлийбитэ олус абалаах уонна хомолтолоох. Абый улууһугар олорор биир дойдулаахтарбыт, кэнчээри ыччат кини аатынан киэн туттуҥ, кини суруйан хаалларбыт айымньылара, дьон сөбүлээн ыллыыр ылбаҕай ырыалара өссө да өр сылларга ыллана турдуннар, сырдык мөссүөнэ хаһан да умнуллубатын.
2009 сыллаахха Мария Константиновна бэйэтин блокнотугар сааһылаан хаалларбыт ырыаларын, хоһооннорун Оксана Бережнова уонна Александра Заровняева «Хотугу кыым» хаһыат редакциятыгар «Ыллана туруоҕа мин ырыам…» кинигэ оҥорон бэчээттэппиттэрэ Абый улууһун, Ураһалаах нэһилиэгин култууратын эйгэтэ сайдарыгар элбэх кылаатын киллэрсибит, спортсмен, мелодист Мария Стручкова аата ааттанарыгар, Ураһалаахпыт нэһилиэгин кэлэр кэнчээри ыччатыгар аата хааларыгар улахан суолталаах. Онон махталбыт улахан!
Өссө да кэрэхсэбиллээх көрсүһүүлэр биһигини күүтүөхтэрэ диэн эрэнэ хаалабыт! Ойуу-дьарҕаа киэргэллээх айар ыллыктары, умсулҕаннаах олох суолун устунан айан дьоллоох аартыктарын баҕарабын эһиэхэ, күндү ааҕаачылар!
Мария Садовникова, Ураһалаах култууратын киинин салайааччыта.